वनोजा परिसरात दुर्मिळ बहुगुणी पिवळा पळस बहरला

प्रतिनिधी:-

सचिन राणे, शेलुबाजार

 वसंत ऋतु लागतात पळस बहरतात आणि लाल रंगाने जंगल बहरून जातात मात्र वाशिम जिल्ह्यातील वनोजा परिसरात दुर्मिळ असलेला पिवळा पळस बहरलेला आहे. हा पिवळा पळस दुर्मिळ असून, या पळसाच्या फुलांचा औषधीसाठी वापर होत असल्याने या पळसाला महत्व आहे. वसंत ऋतूत फुललेले हे पळसाचे झाड सर्वांचे लक्ष वेधून घेत आहे.

होळी जवळ आली की हमखास आठवण होते ती पळसाच्या फुलांची. भर उन्हात सगळी सृष्टी ओसाड पडू लागली असताना आपण रस्त्याने जाताना दूरवर नजर टाकली तर आपल्याला एक झाड फुलले दिसते. केशरी रंगाची भरगच्च फुले लागलेली ही झाडे असतात पळसाची. केसरी पळस सगळ्यांच्याच परिचयाचा आहे; मात्र मंगरुळपीर तालुक्यातील वनोजा शेत शिवारात समृद्धी महामार्गा जवळ शेतकरी अनंता भगत यांच्या शेतातच्या बांधावर दुर्मीळ असा पिवळा पळस आढळून आला आहे. 

  

पिवळा पळस हा अत्यंत दुर्मीळ समजला जातो. औषधीसाठी या फुलांचा उपयोग केला जातो. पिवळ्या पळसाबद्दल अंधश्रद्धादेखील आहे. गुप्तधन शोधण्यासाठी या फुलांचा उपयोग केला जातो. त्यामुळेच जादूटोणा करणार्‍यांना नेहमीच या झाडाची ओढ असते. ही जरी अंधश्रद्धा असली तरी या झाडाचे आकर्षण सगळ्यांनाच आहे. पिवळ्या पळसाबद्दल वनस्पती शास्त्रज्ञांचे असे मत आहे की हा सगळा अल्बिनिझमचा प्रकार आहे. यामध्ये वनस्पतीतील रंगद्रव्यात बदल होतो. ऐरवी केशरी-भगव्या रंगाचे आढळणारे पळस पिवळ्या रंगाचे आढळणे हा अलगिलिझमचाच प्रकार आहे. अतिशय दुर्मीळ असणार्‍या या पिवळ्या पळसाचे संवर्धन व संरक्षण होणे आवश्यक आहे. 

नारंगीफुलांनी वसंतऋतूत फुलल्या नंतर संपूर्ण जंगल लालरंगाने बहरून जाते. पळस फुलांनी बहरलेल्या जंगलाला 'फ्लेम ऑफ फॉरेस्ट' अशी इंग्रजांनी उपमा ‌दिली आहे. पळसाला जसा आकार नाही, तसाच त्याच्या सुंदर रंगांना गंधही नाही. परंतु फुललेला पळस सर्वांनाच आवडतो. कारण पळस फुलला की, संपूर्ण जंगल लाल रंगांनी न्हाऊन निघते. आणि पळसाच्या फुलातील मध वेचण्यासाठी मधमाश्या, मैनेसह असंख्य पक्षी झाडावर येतात. वसंत पंचमीला पळसाच्या फुलांच्या रंगालाही विशेष महत्त्व आहे.

तसेच पळसा पासून मिळणाऱ्या बिया, फुले, पाने यामध्ये औषधी गुणधर्म असल्याने त्याचा वापरही औषधी गुण धर्म म्हणून मोठ्या प्रमाणात करण्यात येतो.

लाल, नारंगी रंगाचा पळस सर्वत्र आढळतो. परंतु पिवळा आणि पांढरा पळस दुर्मीळ असतो. पिवळा पळस सुद्धा विदर्भातील अगदी मोजक्याच ठिकाणी आढळून येतो. काळ्या रंगाचा पळस सुद्धा मध्यप्रदेशातील शिवनीच्या जंगलात असल्याचे प्रवास वर्णनात नमूद आहे. पिवळ्या पळसा बद्दल अद्यापपर्यंत संशोधन झालेले नाही. लाल, नारंगी फुलांबद्दल व त्याच्या गुणधर्मा बद्दल आर्युवेदा मध्‍ये अभ्यास झालेला आहे. पिवळ्या व पांढऱ्या पळसाच्या झाडांचं संवर्धन तसेच संशोधनही अत्यंत आवश्यक असल्याचे पर्यावरण प्रेमी सांगता. 

प्रतिक्रिया

उन्हाळ्याची चाहूल लागताच सर्वत्र लाल केसरी रंगाने फुलेली पळसाची झाडे पाहायला मिळतात मात्र वनोजा परिसरात दुर्मिळ असलेला पिवळा पळस बहरलेला असुन पाहायला मिळत आहे।

राजेश अजाबराव राऊत, वनोजा

वनोजा परिसरात असलेला हा दुर्मीळ पिवळा पळस येणाऱ्या जाणाऱ्या नागरिकांचे लक्ष वेधून घेत. पळस या झाडांमध्ये औषधी गुण असल्यामुळे औषधांसाठी तसेच होळी या येणाऱ्या सणात रंग बनविण्यासाठी सुद्धा केला जातो. त्यामुळे या दुर्मिळ असलेल्या प्रजातीचे संबंधित विभागाने संवर्धन करण्याची गरज आहे.

सचिन डोफेकर, शेलुबाजार

"फ्लेम ऑफ द फॉरेस्ट" या नावाने ओळखल्या जाणाऱ्या पळस या झाडाला लाल किंवा पिवळी फुले लागतात. परंतु पिवळ्या फुलांचे पळसाचे झाड अत्यंत दुर्मिळ असून खूप कमी प्रमाणात पाहावयास मिळते. काटेपूर्णा अभयारण्य लगत वनोजा या गावामध्ये असलेले हे पिवळ्या फुलांचे पळसाचे झाड आकर्षणाचा बिंदू बनलेले आहे आणि भविष्यात या झाडांच्या बिया गोळा करून वनविभाग तसेच वनोजा येथील निसर्गप्रेमी यांच्याद्वारे काटेपूर्णा अभयारण्य, जंगलामध्ये तसेच शेत शिवार व इतर गाव परिसरात बीज रोपण करून जास्तीत जास्त संख्येने पिवळ्या फुलांची पळसाचे झाडे वाढविण्याचा आमचा मानस/प्रयत्न आहे.

पवन जाधव, 

वनपरिक्षेत्र अधिकारी काटेपूर्णा अभयारण्य वाशिम-अकोला